Willem van Riemsdijk ( Stinze Stiens)

In het stinzenplanten seizoen van 2019 is het thema van de Stinzenflora-monitor: ‘OndersteBoven van Stinzenflora’. Het idee achter dit thema is onder andere om meer aandacht te besteden aan de bodem waarin de stinzenplanten groeien en het beheer van die bodem op een dusdanige manier dat de bodemkwaliteit verbeterd wordt en de stinzenplanten dus ook beter gaan groeien in zo’n optimale bodem. De grond op ons terrein Stinze Stiens is niet al te zware kleigrond. Deze grond is als zodanig niet erg geschikt voor een stinzenplantentuin, maar heeft wel heel veel potentie. Door het organisch stof gehalte van de grond te verhogen en het bodemleven te stimuleren kan er binnen een aantal jaren een hele mooie bodem ontstaan die erg geschikt is voor veel stinzenplanten.

Rol van de bodem

Er is momenteel weer meer aandacht voor de rol van de bodem in de landbouw en het ecosysteem. Minister Carola Schouten propageert bijvoorbeeld de kringlooplandbouw. Een ander interessant en relatief recent fenomeen is wat genoemd wordt ‘Regenerative Agriculture’. Hiermee wordt bedoeld dat deze vorm van landbouw de bodem en het ecosysteem kan verbeteren. Het investeren in de kwaliteit van de bodem is een van de peilers van deze beweging. Een bijzonder inspirerend boek op dit gebied is ‘Dirt to Soil’, van Gabe Brown (Chelsea Green Publishing, 2018). In het Engels is de eerste betekenis van ‘dirt’ grond, de tweede is vuil. Het werkwoord ‘to soil‘ betekent vies maken. De titel van het boek geeft aan dat het gaat om het herstellen van gedegradeerde grond (dirt) naar een goede gezonde bodem. Gabe Brown beschrijft in het boek zijn ervaringen en verschillende experimenten die hij heeft uitgevoerd op zijn eigen bedrijf met een oppervlak van 3000 hectare.

Een andere interessante beweging is de Permacultuur beweging. Hier speelt de bodem ook een hele belangrijke rol. Men gaat er van uit dat de bodem eigenlijk het hele jaar door bedekt moet blijven. Als we het hier hebben over de bodem gaat het over de fysische, chemische en biologische eigenschappen van de bodem. Belangrijk is je te realiseren dat de bodem leeft en dat er een heel scala aan organismen in de bodem is die in interactie zijn met die bodem, met elkaar en met de planten, die daar op groeien. Dit samenspel van bodemorganismen, zoals regenwormen, pissebedden, bacteriën en schimmels, waaronder de mycorrhiza schimmels wordt het bodem-voedsel-web genoemd. De voeding voor het bodemleven komt van geschikte soorten organische stof. Recent dood organisch materiaal afkomstig van planten en bomen is een belangrijke voedingsstof en wordt door het bodemleven afgebroken waarbij voedingsstoffen vrij komen die de plant nodig heeft. Een resultante van de input van organische stof in de bodem en de afbraak, is het organische-stof gehalte van de bodem. Dit voedselweb en de bodemorganische stof zijn cruciaal voor een gezonde bodem van goede kwaliteit en met een goede structuur. Plantenwortels nemen niet alleen stoffen op uit de bodem, maar geven ook door hen geproduceerde organische verbindingen af aan de bodem (wortel exudaten). Dit proces stimuleert het bodemleven vlak rond de wortel (de rhizosfeer), waar de plant zelf ook weer baat bij heeft.

Wat leren we hiervan voor de stinzenplantentuin?

Als beheerder van een stinzenplantentuin is de vraag wat we kunnen leren van de natuur en van de hierboven aangehaalde ontwikkelingen in land- en tuinbouw voor de optimalisatie van onze ‘lusthof’. Als we kijken naar de vindplaatsen van verschillende stinzenplanten dan geeft dit al wat aanwijzingen waarnaar we moeten streven en kunnen we dit ook beter duiden met de aanwezige kennis op diverse relevante gebieden. In de 16e eeuwse kruidenboeken kunnen we lezen dat Lenteklokjes in donkere vochtige bossen groeien en veel andere soorten onder heggen en hagen en aan randen van akkers, terwijl krokussen in het wild in in alpenweiden voorkomen, Kievitsbloemen komen voor in uiterwaarden.

In bossen en onder heggen en hagen is de bodem weinig verstoord en blijft het blad in de herfst liggen, wat goed is voor een gezond bodemleven waardoor de bodemstructuur daar in het algemeen erg goed is. Tussen de wortels van de struiken en bomen kan bijvoorbeeld de Holwortel zich goed ontwikkelen. Uit onderzoek weten we dat in dit soort bodemmilieu schimmels een relatief belangrijker rol spelen dan bacteriën. 

We weten ook dat veel stinzenplanten een kalkrijke bodem verkiezen. Ze groeien dan dus niet of slecht op een zure bodem, dat is een bodem zonder kalk met een relatief lage pH. De pH kan vrij eenvoudig worden gemeten op verschillende manieren. Wij hebben recent een pH-meter aangeschaft die de pH direct in de grond kan meten en we hebben de pH gemeten op diverse plekken bij Stinze Stiens, Philippusfenne, en Martenastate. Dit heeft het nodige inzicht opgeleverd.

Meestal was de pH hoog genoeg, boven de 6,5, maar soms was de bodem ook zuurder. De bodem kan minder zuur worden gemaakt door het toevoegen van schelpengruis. De firma Ostrea maakt dit voor kippenhouders, en dit is te krijgen in bijvoorbeeld dierenwinkels. Landbouwkalk is niet aan te raden want dit werkt te snel, waardoor veel organische stof wordt afgebroken waarbij stikstof vrij komt en je problemen kunt krijgen met brandnetels en excessieve groei van Zevenblad. Verderop zullen we het maken en toepassen van Bokashi bespreken. Aan een Bokashi-hoop wordt schelpengruis toegediend en Bokashi zal dus gunstig zijn voor het bereiken van een pH van bodem die geschikt is voor de meeste stinzenplanten.

Bodemstructuur

Bij Stinze Stiens hebben we de laatste tijd lokaal te maken met groei van mos. Opvallend is dat dit zich niet voordoet onder struiken en bomen, maar wel op de wat opener stukken. Mos is vaak een indicatie voor een lage pH, maar dat bleek hier niet het geval te zijn. Ook vind je mos vaak waar veel schaduw is, maar dat is hier ook niet het geval. De oorzaak is hier vrijwel zeker dat de bodem te weinig lucht bevat, dat wil zeggen te dicht is, met andere woorden dat de structuur niet optimaal is. 

Een technische oplossing is om de bodem kunstmatig opener te maken en het mos te verwijderen  door middel van wat genoemd wordt verticuteren. Bij deze bewerking worden gaatjes in de bodem gemaakt, waardoor de lucht beter in de bodem kan doordringen. Op Hackfort wordt dit toegepast samen met het toevoegen van vrij grote hoeveelheden bladcompost, die aangekocht wordt. Dit werkt op dit terrein prima. 

Het beheer bij Stinze Stiens bestond tot voor kort uit twee maal per jaar maaien met afvoeren van het maaisel. We laten in de herfst het afgevallen blad liggen op de grond. De snelheid waarmee het blad verteert hangt af van de boomsoort. Blad van Linde, Vleugelnoot, Meidoorn, Veldesdoorn of Spaanse aak verteert vrij snel en vormt niet gauw plakkaten. Blad van Esdoorn verteert wat langzamer en kan plakkaten vormen. Dit kan nadelig zijn voor sommige stinzenplanten zoals Winterakonieten die in zo’n milieu niet goed kunnen uitzaaien en ook moeite hebben door deze plakkaten heen te komen. Als dit een probleem lijkt kan men overwegen dit soort blad begin januari te ruimen of om het meer te verspreiden. Als het blad wordt weggehaald is het verstandig om wel weer organisch materiaal toe te voegen als voeding voor het bodemleven. Op de paden van onze slingertuin verwijderen we wel het blad. Dit blad wordt op andere plekken als bodembedekking gebruikt of we maken er Bokashi of compost van.

Bokashi of compost?

Op de stukken die wat meer open zijn komt niet veel blad terecht en het blijft er ook niet goed liggen omdat het daar deels weg waait. Het zou dus wel eens zo kunnen zijn dat op deze stukken het bodemleven niet optimaal functioneert. Dit kan de mosvorming op deze plekken verklaren, omdat het wellicht te weinig voedsel krijgt in de vorm van geschikt organisch materiaal. In de beginjaren importeerden we af en toe gehakseld koolzaadstro en strooiden dat op sommige plekken op de bodem. Hierdoor wordt het bodemleven wel extra gevoed. Het lijkt er ook op dat op de plekken, waar dit intensiever is gebeurd, nu geen mos groeit. 

De vraag is wat gaan we nu doen. Welnu, we hebben afgelopen jaar besloten dat we organisch materiaal dat in de tuin vrijkomt niet meer afvoeren en er ook geen compost van maken maar Bokashi. Bij Philippusfenne hebben ze eind vorig jaar voor het eerst zelf Bokashi gemaakt en begin dit jaar toegepast op hun terrein. We zullen u op de hoogte houden van het effect op de stinzenflora, als dat ten minste al zo snel zichtbaar is.

De Stichting Martenastate is vorig jaar eigenaar geworden van een 30 jaar oud ruilverkavelingsbosje dat grenst aan het oude parkbos.  Het bosje wordt getransformeerd tot een stinzenflorabos. Er is al veel werk verzet.  Op plekken waar bollen worden aangeplant wordt de grond verbeterd door halfvergaan takkenhaksel, en  gehakseld koolzaadstro door de bovengrond te mengen. Op het bodemoppervlak is een dunne laag Bokashi opgebracht. Deze Bokashi is gemaakt van maaisel afkomstig van een natuurgrasland door It Fryske Gea.

Het grote verschil tussen compost en Bokashi is dat er voor composteren zuurstof nodig is, dus de hoop moet luchtig zijn, terwijl bij Bokashi, wat een fermentatie proces is, er juist geen zuurstof bij mag komen. Een ander belangrijk verschil tussen beide processen is dat er bij fermentatie vrijwel geen afname is van het gewicht of volume, terwijl bij composteren het volume meer dan de helft kan afnemen door omzetting in CO2 en water. Als je maar een beperkte hoeveelheid organisch materiaal beschikbaar hebt houd je meer voedsel voor het bodemleven over bij Bokashi dan bij composteren. Althans dat is het idee. 

Een ander groot verschil tussen Bokashi en compost is dat je bij compost een mooi homogeen rul zwart product krijgt, terwijl bij Bokashi het uiterlijk van het materiaal maar weinig verandert tijdens het proces. Zuurkool ontstaat door fijn gesneden witte kool te fermenteren en het resultaat is dat het er nog steeds uitziet als koolslierten, maar het is veel beter verteerbaar geworden. Hetzelfde doet zich voor bij het fermenteren van groenafval. Afhankelijk van wat er als bronmateriaal is gebruikt, bijvoorbeeld boomblad of maaisel, zal er een wat andere soort Bokashi ontstaan met wat andere eigenschappen. Wanneer de Bokashi op de bodem wordt gebracht zal het daar vrij snel worden opgenomen, omgezet en afgebroken door het bodemleven.

Bokashi bij Stinze Stiens

Wij hebben recent twee bakken van ieder 3 kubieke meter laten maken om behulpzaam te zijn bij het maken van Bokashi. Het idee is dat in de ene bak Bokashi wordt gemaakt, waar een aantal weken voor nodig is en dat de andere bak dient als voorraad voor latere toepassing voor de Bokashi. Doordat de bakken pas zeer recent klaar kwamen hadden we behoorlijk wat materiaal liggen op een hoop. Daarnaast hadden we van snoeiwerkzaamheden in het najaar nog takkenhaksel liggen. Dit materiaal hebben we in afwisselende laagjes in de Bokashi bak gebracht in een omhulling van landbouwplastic om zuurstof buiten te kunnen houden.

Per kubieke meter Bokashi gebruik je 10 kg schelpengruis en een liter van een kweek van micro-organismen die moeten zorgen voor de fermentatie (o.a. melkzuur bacteriën). Dit materiaal wordt verkocht door o.a. Mulder agro . Er wordt ook aanbevolen om kleimineralen door de hoop te mengen. Dit hebben wij  niet gedaan omdat er al klei in de afval hoop zit afkomstig van onkruid wieden doordat wij tuinieren op een kleigrond.

Wat opvalt is dat de hoop organisch materiaal die afkomstig was van materiaal verzameld vanaf de zomer, al voor een belangrijk deel was gecomposteerd. Als de bakken eerder klaar waren geweest was dit misschien minder gebeurd. Nu is het materiaal dus al afgenomen in volume. In de praktijk zal dit altijd een probleem zijn, tenzij je de Bokashi in een korte periode kunt opzetten met vers organisch materiaal. 

De gemeente Leeuwarden maakt sinds kort Bokashi van het verzamelde bladafval. Dit materiaal komt in een beperkte periode vrij, breekt niet al te snel af, en is dus ideaal om Bokashi van te maken. Bokashi van blad is prima voor een stinzenplantentuin. De vraag is of het maken van Bokashi in onze situatie een goede keuze is. De tijd zal het leren.

Maaien en maaisel

Wij maaien grote delen van het terrein twee maal per jaar. Het is de bedoeling dit materiaal te gebruiken om Bokashi van te maken. We zijn vorig jaar begonnen met sinusmaaien, dat wil zeggen dat je niet alles tegelijk afmaait maar telkens een deel verspreid in de tijd. Dit zou goed zijn voor de vlinders, maar het is minder ideaal voor het maken van Bokashi. Omdat het materiaal verdeeld in de tijd vrijkomt zal een groot deel korter of langer in de opslag blijven, waardoor het al deels gecomposteerd zal zijn voordat het in de Bokashi bak kan gaan. 

We hebben ons tot doel gesteld om zoveel mogelijk de kringloopgedachte te volgen op ons terrein. dat betekent dat we zo min mogelijk materiaal van buiten aanvoeren en ook niet onnodig materiaal afvoeren. Veel minder werk is het om vrij komend organisch materiaal te gebruiken als afdekking van bijvoorbeeld een bloemenbed of moestuin etc. In sommige situaties kan dit heel goed, en passen we dit ook toe, maar op de grotere stukken van het terrein waar we maaien is dit geen praktische oplossing. De hoeveelheid compost of Bokashi die je kunt maken van materiaal van het eigen terrein is beperkt. 

Om toch op grotere schaal het bodemleven te stimuleren zijn er nog wel een aantal mogelijkheden. De hoogte waarop gemaaid wordt is bijvoorbeeld een factor. Recent inzicht geeft aan dat als de vegetatie laag bij de grond wordt afgemaaid de wortelgroei een tijd langs sterk wordt geremd. De plant zal in die periode weinig exudaten produceren, die een bron zijn voor voeding voor het bodemleven. Wanneer het terrein hoger wordt afgemaaid treedt deze remming minder op en zal het bodemleven dus actiever kunnen zijn, waardoor een goede bodemstructuur wordt bevorderd. Bij het maaien in het najaar als de temperatuur al is gezakt beneden de 9 graden zal er weinig groei meer zijn en kan er dus wel laag worden gemaaid, waardoor kruiden die willen kiemen meer licht krijgen.

Compostthee

Een heel andere methode is het toepassen van compostthee.  Deze  methode hebben we pas op Stinze Stiens toegepast en in deel twee van deze blog zal ik nader ingaan op hoe dit gemaakt kan worden en op onze eerste ervaringen met dit procedé.  We zullen ook uitleggen wat de gedachte is achter deze methodiek. Het is leuk om ervaring met dit soort methoden op te doen en te kijken wat wel en wat niet bevalt en vooral wat het beste resultaat oplevert met idealiter een beperkte inzet van arbeid. 

We streven naar het creëren van optimale kansen voor de ontwikkeling van de stinzenflora en ook naar een zo groot mogelijke biodiversiteit, zodat Stinze Stiens een nog grotere lusthof kan worden dan het nu al is.

We hopen te leren van deze experimenten en natuurlijk ook van ervaringen bij anderen. We hopen ook dat deze blogs anderen zullen inspireren.

• Tweeten
• Trefwoorden: Stinzenflora, Tún
• Volgende: Compostthee, ‘high tea’ voor het bodemleven in de stinzenfloratuin.
• Vorige: Hoe Haarlems is het Klokkenspel?